સ્વામી વિવેકાનંદ જીવન પ્રસંગો
શિકાગો ધર્મ પરિષદ – વિશ્વ સમક્ષ ભારતીય સંસ્કૃતિનો વિજય
1893માં અમેરિકાના શિકાગો શહેરમાં વિશ્વ ધર્મ પરિષદનું આયોજન થયું હતું. એ પરિષદમાં દરેક ધર્મના પ્રતિનિધિઓને આમંત્રણ અપાયું હતું. ભારત તરફથી પણ કોઈ પ્રતિનિધિ જવાનું હોવું જોઈએ એવું નક્કી થયું, પણ સમસ્યા એ હતી કે ભારત કોઈ સંગઠિત રીતે તૈયાર નહોતું. એ સમયના યુવા સંન્યાસી સ્વામી વિવેકાનંદ, જેમનું મૂળ નામ નરેનદ્રનાથ દત્ત હતું, તેઓએ નક્કી કર્યું કે તેઓ જ ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કરશે.
તેઓ પાસે ન ટિકિટના પૈસા હતા, ન વિઝાની વ્યવસ્થા. તેમ છતાં તેઓએ ભારતભરમાં યાત્રા કરી, લોકોને પોતાના વિચારોથી પ્રભાવિત કર્યા અને ધર્મવિષયક જ્ઞાનથી દાન મેળવ્યું. કેટલાંક રાજવી પરિવારોએ તેમની મદદ કરી અને તેમણે શિપૂરમાંથી જહાજ દ્વારા અમેરિકા માટે રવાના થયા.
શિકાગો પહોંચ્યા ત્યારે નવી સમસ્યા ઉભી થઈ – કોઈ માન્ય સંસ્થાની ભલામણ વગર પરિષદમાં પ્રવેશ ન મળતો. તેઓએ ઘણા દિવસો સુધી મુશ્કેલીઓ ભોગવી – ક્યારેક ભુખ્યાં રહેવા પડ્યા, તો ક્યારેક રસ્તા પર ઊંઘવું પડ્યું. તેમ છતાં તેમણે હાર ન મારી. અંતે એક અમેરિકન પ્રોફેસર હેનરી ઓલકટે તેમને ભલામણ આપી.
એ દિવસ આખી દુનિયા માટે યાદગાર બની ગયો જ્યારે સ્વામી વિવેકાનંદે “સિસ્ટર્સ એન્ડ બ્રધર્સ ઓફ અમેરિકા” કહીને પોતાનું ભાષણ શરૂ કર્યું. આ ઉદ્ઘોષથી આખું સભામંડપ તાળીઓથી ગૂંજી ઉઠ્યું. તેમણે પોતાના અભિવ્યક્તિમાં વિશ્વના ધર્મો વચ્ચે સન્માન, સહિષ્ણુતા અને ભાઈચારા બતાવ્યું. તેમણે ભારતીય સંસ્કૃતિ, હિંદુ ધર્મ અને આધ્યાત્મિક જીવનશૈલીને વિશ્વ સમક્ષ રસપ્રદ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક રજૂ કરી.
એ કાર્યક્રમ પછી તેઓ એક આધ્યાત્મિક દૂત તરીકે વિશ્વભરમાં પ્રસિદ્ધ થયા. તેમણે માત્ર ભારત માટે ગૌરવ મેળવ્યું નહોતું, પણ સમગ્ર માનવજાતને સર્વધર્મ સમભાવ અને આત્મશક્તિના મૂળ પાઠ શીખવ્યા. આ પ્રસંગ એ શીખવે છે કે ધૈર્ય, આત્મવિશ્વાસ અને ધ્યેય પ્રત્યેની નિષ્ઠાથી કોઈપણ યુવાન વિશ્વના મંચ પર ઊભો રહી શકે છે.
ભયનો સામનો – કાશીના વાંદરાનો પ્રસંગ
સ્વામી વિવેકાનંદ કાશી શહેરની યાત્રા પર હતા ત્યારે એક દિવસ તેઓ એક સાંકડી ગલીઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. બંને બાજુએ મંદિરો હતાં અને ગલીમાં શાંતિ હતી. પણ અચાનક કેટલાક કુતરાં અને વાંદરાં એકઠાં થઈને તેમના પાછળ દોડવા લાગ્યા. વિવેકાનંદ આશ્ચર્યચકિત થયા અને થોડીવાર માટે ડરી ગયા. આડેધડ દોડવાની શરૂઆત કરી.
જેમ તેઓ દોડતા ગયા તેમ વાંદરાં પણ વધુ દોડવા લાગ્યાં. વિવેકાનંદની હાલત ખરાબ થઈ ગઈ. એટલામાં એક વૃદ્ધ સંન્યાસીએ દૂરથી અવાજ આપ્યો –
“દોડશો નહિ! વાંદરાંનો સામનો કરો!”
સ્વામીજી તરત ઊભા રહ્યા. જેમ તેઓ વળીને વાંદરાં સામે દ્રષ્ટિ ઉઠાવીને ઊભા રહ્યા, તેમ બધા વાંદરાં ધીરે ધીરે છૂટી ગયા અને શાંતિ થઈ ગઈ. આ પ્રસંગે તેઓએ એક મહાન બોધ મળ્યો –
“જ્યાં સુધી આપણે ડરીએ છીએ ત્યાં સુધી સંજોગો આપણને પીછો કરે છે. પણ જયારે આપણે ભયને ચક્કર માં નાખી તેની સામે ઊભા રહીએ, ત્યારે સંજોગો નમતું હોય છે.”
આ અનુભવ માત્ર એક શારીરિક ભયનો નાશ નહોતો, પરંતુ તેઓએ આત્મવિશ્વાસનો ઊંડો પાઠ શીખ્યો. પછીના જીવનમાં તેઓએ યુવાનોને હંમેશાં કહ્યું:
“ઉઠો, જાગો અને લક્ષ્ય પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી રોકાઓ નહિ!”
આ પ્રસંગ આજે પણ દરેક માટે પ્રેરણા છે કે ભયની સામે ઊભા રહો, ભાગો નહિ. ભય પર વિજય મેળવો તો સફળતા તમારા પગે પડી રહેશે.
રામકૃષ્ણ પરમહંસ સાથે ગુરુ-શિષ્ય સંબંધ
સ્વામી વિવેકાનંદના જીવનમાં સૌથી મોટું પરિવર્તન ત્યારે આવ્યું જ્યારે તેઓ પોતાના ગુરુ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસને મળ્યા. નરેણ્ડ્રનાથ (સ્વામી વિવેકાનંદનું બાળપણનું નામ) યુવાન અવસ્થામાં ખૂબ જ વિજ્ઞાનપ્રિય, તાર્કિક અને આધુનિક વિચાર ધરાવતા હતા. તેઓ ઈશ્વરનાં આસ્તિત્વ અંગે ઘણા પ્રશ્નો કરતા અને બધું તર્કથી સમજવા માંગતા.
એક દિવસ તેમના મિત્રે તેમને દક્ષિણેશ્વર ખાતે રામકૃષ્ણ પરમહંસ પાસે લઈ ગયા. રામકૃષ્ણે તેમને મળતાં જ કહ્યું, “તું તો મોડેથી આવ્યો છે, પણ હું તારો કેટલાય વર્ષોથી રાહ જોઈ રહ્યો છું.”
આ શબ્દો સાંભળીને નરેણ્ડ્રનાથ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. તેમના પ્રશ્નો સતત ચાલુ રહ્યાં: “શું તમે ભગવાનને જોયા છે?”, “તમે ઈશ્વર વિશે શું જાણો છો?” વગેરે. રામકૃષ્ણએ શાંતિથી દરેક પ્રશ્નનો જવાબ આપ્યો અને જણાવ્યું કે, “હું ભગવાનને જોઈ શકું છું, એટલાંજ સ્પષ્ટ રૂપે જેમ હું તને જોઈ રહ્યો છું.”
આ વાતથી નરેણ્ડ્ર હચમચી ગયા. થોડા સમય પછી, તેમને આત્માનો અનુભૂતિ થવા લાગી. તેઓ ધીરે ધીરે રામકૃષ્ણના નજીક આવે લાગ્યા અને તેમણે આખું જીવન પોતાના ગુરુના વિચારોને સમર્પિત કરી દીધું.
જ્યારે રામકૃષ્ણ પરમહંસના અંતિમ દિવસો આવ્યા, ત્યારે તેમણે વિવેકાનંદને કહ્યું, “તું મારા વિચારોને દુનિયાભરમાં ફેલાવજે. તું મારા પછી લોકોને માર્ગ બતાવજે.”
આ સંવાદ એક શિષ્યમાંથી જગતગુરૂ બનાવે તેવો હતો. વિવેકાનંદે પોતાના જીવનથી સાબિત કર્યું કે સાચો ગુરુ જો મળે અને સાચો શિષ્ય બને, તો આખું વિશ્વ બદલાઈ શકે છે.
સ્વાભિમાનનો અભ્યાસ – ભિક્ષાના પ્રસંગથી ઉદ્ભવેલો સંકલ્પ
સ્વામી વિવેકાનંદ ભારતમાં સંન્યાસ જીવન દરમ્યાન દેશના વિવિધ પ્રદેશોમાં પદયાત્રા કરતા હતા. તેઓ ક્યારેક ઉપવાસ કરતા અને ક્યારેક ભિક્ષા માગીને જીવન નિર્વાહ કરતા. એક વાર તેઓ મધ્યપ્રદેશના એક ગામમાં ગયા અને એક ઘરની સામે ભિક્ષા માટે ઊભા રહ્યા. ઘરનાં બહાર આવેલી સ્ત્રીએ એમની તરફ જોઈને અકળાયેલી અવાજમાં કહ્યું:
“તમે યુવક છો, તંદુરસ્ત છો, કામ શા માટે નથી કરતાં? આ રીતે ભિક્ષા માંગવાથી ક્યાંક જીવન નિર્મિત થાય છે?”
આ શબ્દો સ્વામી વિવેકાનંદના અંતરમાં ઘૂસી ગયા. તેઓ થોડા પળો માટે શાંત ઉભા રહ્યા અને પછી કંઈ કહ્યાં વિના પાછા વળી ગયા. રસ્તામાં ચાલતા તેઓ નિરવ વિચારમાં ગરકાવ થઈ ગયા. એક સ્ત્રીના નિર્દોષ વાક્યોએ તેમને ઝંઝોળી નાખ્યા.
તેઓએ પોતાના મનને પૃચ્છ્યું – શું હું સાચે જ મારી શક્તિઓનો ઉપયોગ કરી રહ્યો છું? શું મારી યાત્રાનો ઉદ્દેશ માત્ર ભિક્ષાથી પેટ ભરવો છે કે દુનિયાને આત્મજ્ઞાનના માર્ગે દોરી જવું?
એ દિવસથી સ્વામી વિવેકાનંદે ભિક્ષા માટે માગવાનું બંધ કરી દીધું. તેમણે પોતાના જ્ઞાન, પ્રવચન અને વ્યક્તિત્વ દ્વારા જીવન વિતાવવાનું નક્કી કર્યું. તેમના માટે એ દિવસ એક અંતરમાં બળ પેદા કરનાર પ્રસંગ બની રહ્યો. પછીના સમયગાળામાં જ્યારે તેઓએ શિકાગોમાં પોતાનું ઓજસ્વી ભાષણ આપ્યું, ત્યારે એ સ્ત્રીના શબ્દોની અસર પણ તેમના નિર્ણયમાં છુપાયેલી હતી.
આ પ્રસંગ આપણને શીખવે છે કે જીવવા માટે કેવળ ભોજન જરૂરી નથી – આત્મમર્યાદા, સ્વાભિમાન અને પોતાના શ્રમનું મહત્વ વધુ છે. સાચો વિકાસ ત્યારે થાય છે જ્યારે આપણે નરમ શબ્દોનું ઊંડાણથી આત્મમંથન કરીએ.
વરિષ્ઠ અધિકારીને શાંત જવાબ – ધૈર્ય અને શિસ્તનો સંવાદ
સ્વામી વિવેકાનંદ એક વખત યુરોપમાં મુસાફરી કરી રહ્યા હતા. તેઓ તદ્દન સામાન્ય કપડાંમાં હતા – એક ધાર્મિક સંન્યાસી જેવી વેશભૂષા. તેઓ રેલવે સ્ટેશન પર પોતાનો માર્ગ જોઈ રહ્યા હતા ત્યારે એક અંગ્રેજ અધિકારીએ તેમને જોઈને ધિક્કારજનક રીતે કહ્યું:
“આવો દેખાવ તો જંગલી માણસ જેવો લાગે છે!”
સ્વામી વિવેકાનંદએ તેની સામે કોઈ ક્રોધ કે દુઃખ વ્યક્ત કર્યા વગર ખૂબ શાંત અવાજમાં કહ્યું:
“મારે દેખાવ જંગલી હોઈ શકે, પરંતુ મારા વિચારો, મારા સંસ્કાર અને મારી ભાષા સંસ્કારોથી ભરપૂર છે. માણસનો મોટાપણો તેના કપડાંમાં નથી, પરંતુ તેના વિચારોમાં હોય છે.”
અંગ્રેજ અધિકારી થોડીવાર માટે મૌન રહી ગયો. તેણે એવી શાંતિ અને ગંભીરતા પૂર્વક મળેલો જવાબ જીવનમાં ક્યારેય નહોતો સાંભળ્યો. ત્યારબાદ જ્યારે રેલવેના કેટલાક યાત્રીઓએ વિવેકાનંદને ઓળખી લીધા અને તેમના પગમાં વંદન કર્યા, ત્યારે અધિકારીને સમજાઈ ગયું કે એ કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ નહોતા. તેણે શરમથી માફી પણ માંગી.
આ પ્રસંગ શીખવે છે કે પોતાનું સ્વભિમાન જાળવી રાખીને પણ શાંતિથી જવાબ આપવો શક્ય છે. ક્રોધ કે પ્રતિસાદ આપ્યા વગર માણસ બીજા પર વધારે પ્રભાવ પાડે છે. વિવેકાનંદનું જીવન એ બતાવે છે કે ધૈર્ય, નમ્રતા અને આત્મસંયમ માણસને મહાન બનાવે છે.
વેદાંતનો પ્રભાવ – એક ઉદ્યોગપતિના જીવનમાં પરિવર્તન
સ્વામી વિવેકાનંદ એક વખત મદ્રાસ (આજનું ચેન્નાઈ) ખાતે ધાર્મિક પ્રવચન માટે ગયા હતા. ત્યાં એક ધનાઢ્ય ઉદ્યોગપતિ તેમની મુલાકાતે આવ્યો. તે વ્યક્તિ ખૂબ જ દમખમથી ભરેલો અને પૈસાની ઘમંડ ધરાવતો હતો. તેણે વિવેકાનંદને કહ્યું:
“મને સમજાતું નથી કે આવા વેદ, ઉપનિષદ, આત્મા વગેરે વિચારો આપણને શું આપી શકે? ધંધો કરવો હોય તો મથામણ જોઈએ, ન કે ધ્યાન!”
સ્વામી વિવેકાનંદ શાંતિથી સાંભળતા રહ્યાં અને હળવેથી પૂછ્યું,
“તમારું ધંધો શું છે?”
તે જણાએ કહ્યું, “સૂત્ર બનાવવાનું મીલ છે.”
સ્વામીજી તત્કાળ બોલ્યા, “સૂત્રમાંથી કાપડ બનાવો છો, પણ શું તમે જીવના સુત્રોને સમજ્યા છે?”
તે વ્યક્તિ નવાઈમાં પડી ગયો. સ્વામીજીએ કહ્યું, “તમે બહારની સમૃદ્ધિ જોઈ છે, પણ અંદરના શાંતિના સ્ત્રોત વિષે તો અજાણ છો. વેદાંત એ શીખવે છે કે દુનિયાની દરેક વસ્તુમાં ઈશ્વર છે – આ સમજ તમારી નજરમાં કામદારોને પણ માનવતાથી જોવાની દ્રષ્ટિ આપશે.”
એ ઉદ્યોગપતિ ઉપરથી નીચે સુધી વિચારોમાં ડૂબી ગયો. થોડા સમયમાં તેણે સ્વામીજીના વિચારોને જીવનમાં ઉતારવાનું નક્કી કર્યું. તેણે પોતાના મીલમાં કામદારો માટે વધુ સુવિધાઓ ઉભી કરી અને પોતાના ધંધાને ધર્મની ભાવનાથી જોડવાનું શરૂ કર્યું.
આ પ્રસંગ જણાવે છે કે વિવેકાનંદ માત્ર ધાર્મિક પ્રેરણા આપતા નહોતા – તેઓ વ્યવસાયિક અને સમાજસેવી પણ બદલાઈ શકે તેવા વિચારશક્તિવાળાં નેતા હતા. તેમના શબ્દો આજે પણ અનેક ઉદ્યોગસાહસિકોને આધ્યાત્મિકતાની દિશામાં દોરી રહ્યાં છે.
ચરિત્ર બળ – યુવાનો માટે સંદેશ
એક દિવસ સ્વામી વિવેકાનંદને કેટલાક વિદ્યાર્થી મળવા આવ્યા. તેઓએ પૂછ્યું:
“મહારાજ, આપણને સફળ થવું છે. બૌદ્ધિક શક્તિ જોઈએ, યાદશક્તિ પણ હોવી જોઈએ. શાંતિ પણ જોઈએ, સમજ પણ.”
સ્વામીજીએ જવાબ આપ્યો:
“મારે કહવું છે કે એ બધું શક્ય છે, પણ એ માટે ‘ચરિત્રબળ’ હોવું જોઈએ.”
વિદ્યાર્થીઓને લાગ્યું કે આ તો જૂની વાત છે. પણ વિવેકાનંદે એમ સમજાવ્યું:
“વિદ્યા કે શક્તિ જેટલી મહત્ત્વની છે, એના માટે સંયમ, સત્ય અને ઉદારતા જેવી ગુણવત્તા ખૂબ જ મહત્વની છે. જો તમારું ચરિત્ર ખખડતું હોય, તો જ્ઞાન કે શક્તિ કોઈ કામની નથી.”
તેમણે એક ઊદાહરણ આપ્યું – જો તમે ભૌતિકશાસ્ત્રનો વિજ્ઞાની છો, પણ તમારા મનમાં દયાનું અભાવ છે, તો તમે એ વિજ્ઞાનનો ઉપયોગ નાશ માટે કરશો. પણ જો તમે અધ્યાત્મથી પૂરિત હો, તો એ જ વિજ્ઞાનથી દુનિયાને નવી દિશા આપી શકો.
વિદ્યાર્થીઓ ચકિત થઈ ગયા. એમને સમજાયું કે ચરિત્રબળ એટલે માત્ર શુદ્ધ વર્તન નહીં, પણ જીવનની સાચી દિશા, સાચી પ્રેરણા. વિવેકાનંદે એમની સાથે ચર્ચા કરતાં છેલ્લે કહ્યું:
“મને દુનિયામાં 100 એવા યુવાનો આપો, જેમનો ચરિત્ર નિર્મળ છે, અને હું દુનિયાને હલાવી દઈશ.”
આ પ્રસંગ આજે પણ દરેક યુવાન માટે આદર્શ છે – કે જ્ઞાન તો શક્ય છે, પણ ચરિત્ર એ જ્ઞાનને પ્રકાશ આપે છે.
માતૃભૂમિ માટે લાગણી – દેશસેવાનું પ્રણ
સ્વામી વિવેકાનંદ જ્યારે શિકાગોથી ભારત પરત આવ્યા ત્યારે દેશભરમાં ભવ્ય સ્વાગત થયું. કોલકાતામાં એક ભવ્ય મંચ પર એક યુવકે તેમનો અભિવાદન કર્યા પછી પૂછ્યું:
“સ્વામીજી, તમે તો અમેરિકા ગયાં અને વિશ્વમાં નામ કમાવ્યું. હવે અહીં પાછા આવીને શું કરશો?”
સ્વામીજી થોડા ક્ષણો માટે શાંત રહ્યા અને પછી બોલ્યા:
“હવે હું મારી માતૃભૂમિને જાગૃત કરવાનુ કાર્ય કરીશ. જ્યાં સુધી છેલ્લો ગામડો અભાવમાં છે, ત્યાં સુધી હું શાંતિથી બેસી નહિ શકું.”
તેમના આ શબ્દો લાખો હ્રદયમાં લાગ્યા. એ સમયે દેશ ગરીબી, અશિક્ષા અને અંધશ્રદ્ધામાં ઘેરાયેલો હતો. વિવેકાનંદે નક્કી કર્યું કે તેઓ યુવાનોમાં જીવનનું જાગરણ લાવશે. તેમને શીખવશે કે ધર્મ એટલે માત્ર પૂજા નથી, પણ પોતાનું કાર્ય ઈશ્વરની ઉપાસનાની જેમ કરવું.
તેમણે દેશભક્તિના વિચારો સાથે સંસ્કૃતિ, શિક્ષણ અને સમાજસેવાનો વિસ્ફોટક સંદેશ ફેલાવ્યો. યુવાનોને કહ્યું:
“ભારત જગે ત્યારે દુનિયા જગે.”
આ પ્રસંગ માત્ર તેમનું મંચ પર કહ્યું એક જવાબ નહોતું – એ ભારતના નવજીવનનો આરંભ હતો. તેઓએ પોતાના જીવનને આખુંજ દેશની સેવા માટે સમર્પિત કરી દીધું.
આજના યુવાનો માટે એ સૌથી મોટી શિક્ષા છે – કે સફળતા પછી પણ જો માતૃભૂમિ માટે ઉત્સર્ગ હોય, તો જીવનના સાચા અર્થ પ્રાપ્ત થાય.
ભય પર વિજય – વાનરોથી વિવેકાનંદનો સંઘર્ષ
સ્વામી વિવેકાનંદ જ્યારે વારાણસીમાં હતા, ત્યારે એક દિવસ મંદિરોના દર્શન માટે જતા હતા. રસ્તામાં અચાનક કેટલાક વાંદરાઓનો ટોળો તેમને ઘેરી લ્યો. વાંદરાઓ અત્યંત ઉગ્ર સ્વભાવ ધરાવતા હતા અને સાડી પકડીને ખેંચવાનો પ્રયાસ કરવા લાગ્યા.
વિવેકાનંદ પહેલે તો શાંત રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ વાંદરાઓનો ઘેરાવ વધતો ગયો. તેઓ બેચેન થઈને પાછળ હટવા લાગ્યા – અને જેટલું પાછળ જતા, વાંદરાઓ એટલા વધુ હુમલો કરતા!
એ વખતે એક વૃદ્ધ સાધુએ દૂરથી આ સ્થિતિ જોયી અને બોલ્યા:
“ચાલો નહીં! વાંદરાઓ સામે વળીને જુવો!”
સ્વામીજી એ તરત જ ટકો આપ્યો. તેઓ ઊભા રહ્યાં, વાંદરાઓ તરફ નજર કરી શાંતિથી ઊભા રહી ગયા. આ દૃઢતા જોઈને બધાં વાંદરાઓ ધીમે ધીમે દૂર થવા લાગ્યા. એ અનુભવે તેમને જીવનનો એક મોટો પાઠ શીખવાડ્યો – “ભયથી ભાગો નહીં, ભયને અવલોકી જવો.”
વિવેકાનંદે આ પ્રસંગનો ઉલ્લેખ પોતાના પ્રવચનમાં પણ કર્યો અને કહ્યું:
“જ્યાં સુધી તમે ભયથી ડરો છો, ત્યાં સુધી તે તમારા પર હાવી રહેશે. પણ તમે તેની સામે ઊભા રહેશો ત્યારે તે ઓગળી જશે.”
આ પ્રસંગ આપણને શીખવે છે કે જીવનમાં ભય એ અવરોધક છે, પણ તેનું સામન કરવાથી જ વાસ્તવિક વિકાસ થાય છે. વિદ્યાર્થી હોય કે કાર્યકર – દરેક માટે આ સંદેશ અગત્યનો છે.
કરુણાનું શક્તિશાળી રૂપ – દુઃખી બાળક માટે હૈયું પસીજવું
એકવાર સ્વામી વિવેકાનંદ રસ્તે જતા હતા ત્યારે એક દુર્બળ બાળક રસ્તા પર બેઠું રડી રહ્યું હતું. તેના હાથમાં એક ભંગાયેલું રમકડું હતું. વિવેકાનંદએ તરત તેને ઉઠાવ્યું અને પૂછ્યું:
“બાળક, કેમ રડી રહ્યો છે?”
તે બાળકે રડી પડે રડે એમ કહ્યું:
“મારું રમકડું તૂટ્યું છે, હું ગરીબ છું, મને બીજું નથી મળતું.”
વિવેકાનંદને તે વાત બહુ જ લાગતી કરી. તેઓ તરત નજીકની દુકાન પર ગયા અને પોતાનાં પૈસાથી નવી ગાડીનું રમકડું ખરીદીને આપ્યું. પણ એ સાથે એમણે બાળકના માતાપિતાને બોલાવીને કહ્યું:
“આ બાળકને પ્રેમ આપો, ભણાવો. એક ભવિષ્ય અહીં બેઠું છે.”
આ નાનકડી ઘટના પાછળ ઘણો મોટો સંદેશ છૂપાયેલો હતો – કે સમાજમાં પરિવર્તન લાવવું છે તો આપણા નાના કાર્યોમાંથી શરૂ કરવું પડે. વિવેકાનંદ માટે ધર્મ એ માત્ર ઉપદેશો નહીં, પણ જીવંત કરુણાનું નામ હતું.
તેમણે પછી પોતાનાં પ્રવચનમાં કહ્યું:
“તમારું ધર્મ એ છે કે દુઃખી પર દયા નહી, પ્રેમ કરો. દયા ઉપરથી અહંકાર પેદા થાય છે, પ્રેમમાંથી સમતાવાદ.”
આ પ્રસંગ બતાવે છે કે એક નાના બાળક માટે કરેલા કર્મનું પડઘું સમાજ સુધી પહોંચે છે.
આત્મવિશ્વાસનું અમૂલ્ય શસ્ત્ર – યુવાન સાથે સંવાદ
એક વખત કોલકાતામાં પ્રવચન સમયે એક યુવાને સ્વામી વિવેકાનંદને પૂછ્યું:
“મારે મોટું કાર્ય કરવું છે, પણ મારામાં આત્મવિશ્વાસ નથી. હું ડરપોક છું. લોકો મને હસે છે.”
સ્વામીજી થોડીવાર માટે શાંત રહ્યા. પછી તેમણે યુવાનની આંખોમાં જોઈને કહ્યું:
“તું અજ્ઞાત નથી. તું દેવતાના અંશ સાથે જન્મેલો માનવી છે. તારા અંદર અપાર શક્તિ છૂપાયેલી છે. એક વાર આત્મવિશ્વાસ રાખીને આગળ વધ – દુનિયા તારા પગ નીચે નમી જશે.”
તેમણે યોગ અને ઉપનિષદોની વાત કરીને કહ્યું કે આત્માની શક્તિ અમિત છે. પણ આપણે જ એને ભૂલી ગયા છીએ.
“જો કોઈ તને નમાવવાનું કહી છે, તો યાદ રાખ – તું નમવા માટે ન થયો છે. તું ઊભો રહેવા માટે થયો છે!”
એ યુવાને બાદમાં લખ્યું હતું કે એ દિવસથી તેનું સમગ્ર જીવન બદલાઈ ગયું. તેણે ધૈર્ય, સમર્પણ અને આત્મવિશ્વાસથી એક નવું કાર્ય શરૂ કર્યું.
આ પ્રસંગ આજના યુવાનો માટે ખૂબ જ માર્ગદર્શનરૂપ છે – કે જ્યારે આત્મવિશ્વાસ ડગે ત્યારે વિશ્વનો શ્રેષ્ઠ ઉપદેશક આપણી અંદર રહેલી દિવ્ય શક્તિ છે.
સ્વામી વિવેકાનંદનું જીવન એ શીખવે છે કે કોઈ પણ માનવી નબળો નથી – તો ફક્ત પોતે એમ માને છે તેથી છે.
છાત્રાલયમાં વિરાટ સંસ્કાર – પોતાના માટે નહીં, સમૂહ માટે જીવવું
સ્વામી વિવેકાનંદ, જેઓ ત્યારે નરેન્દ્રનાથ તરીકે ઓળખાતા, કોલકાતામાં વિદ્યાર્થીઓ માટેના એક છાત્રાલયમાં રહેતા હતા. ત્યાં તેઓ અન્ય સહઅભ્યાસીઓ સાથે રહેતાં અને પોતે ભલે તંગ હિસાબમાં હોવા છતાં સહભાગી મિત્રો માટે હંમેશા મદદરૂપ રહેતા. નરેન્દ્રનાથ ખુબ જ પ્રભાવશાળી હતા – માત્ર શિખવાની દૃષ્ટિએ નહીં, પણ તેમના ઉદારતા અને નૈતિક મૂલ્યો માટે પણ.
એક દિવસ છાત્રાલયમાં ભોજન માટે થોડું જ આહાર બચ્યું હતું. સૌ વિદ્યાર્થી વચ્ચે વિવાદ ઊભો થયો કે હવે કોણ ખાશે. દરેક પોતાનું અવકાશ જુએ છે ત્યારે નરેન્દ્ર શાંતિથી ઊભા રહ્યા અને કહ્યુ, “તમે સૌ ખાવ, મને ભૂખ નથી.”
આવો જવાબ સાંભળીને સહપાઠીઓને દુઃખ લાગ્યું, પણ તેમણે નરેન્દ્રના ત્યાગને એક સામાન્ય સહિયારું નિર્ણય માનીને ભોજન ગ્રહણ કર્યું. પાછળથી જાણ્યું કે નરેન્દ્રનાથને પણ અનેક કલાકોથી ભૂખ લાગી હતી. છતાં પોતાની ભૂખને જુસ્સાથી દબાવીને સહઅભ્યાસીઓને તૃપ્ત કરવી એ તેમણે જીવનમાં સંસ્કારરૂપે અપનાવેલું હતું.
આ પ્રસંગ આ વાતનો પુરાવો છે કે વિવેકાનંદના જીવનની માવજત શરૂઆતથીજ ‘સેવાભાવ’ અને ‘અન્ય માટે જીવવાની ભાવના’ સાથે સંકળાયેલી હતી. નરેન્દ્રનાથ માટે પોતાનું સુખ નહિ, પરંતુ સમૂહનું સુખ મહત્વ ધરાવતું હતું – જે ગુણો પછીના સ્વામી વિવેકાનંદના જીવનનું મૂળ બન્યા.
જિજ્ઞાસા અને પુરુષાર્થ – ભગવાન હોય તો દર્શન આપો
યૌવનાવસ્થામાં નરેન્દ્રનાથ આત્મજિજ્ઞાસુ યુવાન હતા. પોતાના મનમાં સતત એક પ્રશ્ન લઈ ફરતા: “શું તું ભગવાનને જોયા છે?” તેઓ પોતાના તર્કશક્તિ સાથે અનેક સંતો, પંડિતો અને શિક્ષિત લોકોને આ પ્રશ્ન પુછતા – પણ કોઈ પણ વ્યક્તિ તેમને સંતોષકારક જવાબ આપી શકી નહિ.
એક દિવસ તેમના મિત્ર રામચંદ્ર દત્તે કહ્યું, “દક્ષિણેશ્વર જઈને રામકૃષ્ણ પરમહંસને મળ, તું જે પૂછે છે તે જવાબ તેઓ તને જરૂર આપી શકશે.”
પ્રથમ મુલાકાતમાં નરેન્દ્રને રામકૃષ્ણ પરમહંસ અચાનક સ્નેહથી ભેટ્યા અને તેને જોઈને ખૂબ ભાવાવેશમાં આવી ગયા. રામકૃષ્ણે કહ્યું, “બહુ દિઉથી તારી રાહ જોઈ રહ્યો છું.”
નરેન્દ્ર વિચારમાં પડ્યા કે આ સાધુ મને ઓળખે પણ કેમ?
ત્યાર બાદ તેમણે પોતાનો નિમિત્ત પ્રશ્ન પુછ્યો: “શું તમે ભગવાનને જોયા છે?”
રામકૃષ્ણ પરમહંસે તત્કાળ ઉત્તર આપ્યો: “હા, હું ભગવાનને જોઉં છું. એકદમ સ્પષ્ટ. તું પણ જોઈ શકે છે.”
આ પ્રસંગે બતાવ્યું કે જ્યારે સાચી જિજ્ઞાસા અને સાચા માર્ગદર્શક મળે, ત્યારે જીવનમાં પરિવર્તનના દ્વાર ખુલતા જાય છે. આ મુલાકાત પછી નરેન્દ્રનાથ પોતે આત્મજ્ઞાનના માર્ગે આગળ વધ્યા અને આખરે સ્વામી વિવેકાનંદ બન્યા.
શિખામણથી પહેલું કર્તવ્ય – અમેરિકાના એક દુર્લભ પત્ર
સ્વામી વિવેકાનંદ જ્યારે અમેરિકાના પ્રવાસે ગયા ત્યારે તેમણે અનેક જગ્યાએ ભાષણ આપ્યાં અને ભારતીય સંસ્કૃતિનું માધુર્ય વિશ્વ સમક્ષ રજૂ કર્યું. તેમ છતાં તેમણે કદી પોતાના અભિમાન અથવા આગવી મહત્તા દર્શાવી નહીં.
એક વખત અમેરિકાના શિકાગોમાં એક યુવાન પ્રૌઢ વ્યક્તિએ તેમને પૂછ્યું: “સ્વામીજી, તમે સતત ‘અન્યની સેવા કરો’ કહો છો, પણ કેમ?”
સ્વામીજીએ પૂછ્યું: “તમને માફ કરો, તમે શું કરો છો?”
તે યુવાને કહ્યું: “હું વ્યાપાર કરી રહ્યો છું.”
સ્વામીજીએ હળવે કહ્યું: “તમે તમારું નફો જોઈને કામ કરો છો, પણ દુનિયાને સુધારવું છે તો નિસ્વાર્થતા અને કર્તવ્ય એ પ્રથમ પગથિયાં છે.”
આ વાતને તેણે પત્રરૂપે પણ એક વખત મોકલ્યો હતું. તેમાં લખ્યું:
“માનવી માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ કામ એ છે કે તે પોતાની જાતથી આગળ વધી કોઈ બીજા માટે જીવવા શીખે. પાથરો, દુ:ખ કરો, પણ બીજાને હસાવવાનું ભૂલશો નહિ.”
આવા પ્રસંગો દ્વારા સ્વામી વિવેકાનંદે જ્ઞાનને પુસ્તકના પાનાથી જિંદગીના પથ પર લાવવાનું કાર્ય કર્યું. તેમણે વ્યક્તિત્વના વિકાસમાં સૌથી પ્રથમ “માનવતા”ને સ્થાન આપ્યું.