ગુરુ શિષ્ય પ્રેરક પ્રસંગ
શિષ્યની નિષ્ઠા – એક મીઠી પરીક્ષા
એક વખત એક યોગી ગુરુજીએ પોતાના શિષ્યોની પરિક્ષા લેવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે ત્રણ શિષ્યોને બોલાવ્યા અને દરેકને એક ભૂંડ આપી કહ્યું:
“આ ભૂંડને એવી જગ્યાએ કાપી નાખો કે જ્યાં કોઈ જોઈ નહીં શકે.”
સૌ શિષ્યો પોતપોતાના રસ્તે ગયા. પ્રથમ શિષ્ય અંધારું ઓરડું શોધીને ભૂંડને ત્યાં કાપી નાખી લાવ્યો. બીજાએ જંગલના ઊંડા ખૂણે જઈ કાર્યો કર્યું. ત્રીજો શિષ્ય લાંબા સમય સુધી પાછો ન ફર્યો.
અંતે તે શિષ્ય હાથમાં જીવતું ભૂંડ લઈને પાછો આવ્યો. ગુરુએ પૂછ્યું:
“તમે કેમ ન કાપ્યું?”
શિષ્યે કહ્યું:
“ગુરુદેવ, હું જ્યાં જાઉં ત્યાં મને લાગતું કે ભગવાન જોઈ રહ્યાં છે. હું એવું કોઈ સ્થાન શોધી શક્યો નહિ જ્યાં મને કોઈ જોઈ નહીં શકે.”
ગુરુજી ખુશ થયા. તેઓએ કહ્યું:
“તારું આ જ્ઞાન સાચું છે. એ જ ઉપાસના છે – જ્યાં સતત ઈશ્વર દૃષ્ટિની અનુભૂતિ હોય.”
આ પ્રસંગ શીખવે છે કે ગુરુના સબંધમાં શ્રદ્ધા અને પરમાત્માની અવિરત અનુભૂતિ થકી શિષ્યનું મન ઊંચાઈ પર પહોંચી શકે છે.
એક લાકડહારાનો ગુરુભક્તિ
પ્રાચીનકાળમાં એક લાકડહારો ગુરુની પાસે રહેતો હતો. તે રોજ જંગલમાંથી લાકડા લાવી ગુરુ માટે રસોઈ માટે આપી દેતો. એક દિવસ વરસાદ અને તોફાનમાં પણ તે લાકડા લાવતો આવ્યો. ચિકચિકી જમીન, ઝાંઝા, કંપતી ઠંડી – બધાની વચ્ચે પણ તેણે ગુરુ માટે કામ છોડ્યું નહીં.
ગુરુએ પૂછ્યું:
“તૂ ઝંખી રહ્યો છે કે તારા આ શ્રમથી હું પ્રસન્ન થાઉં?”
લાકડહારાએ હળવે ઉત્તર આપ્યો:
“નહીં ગુરુદેવ, હું કર્તવ્યનિષ્ઠ છું. તમારું સેવક છું. આપને સેવા કરવી એ મારો ધર્મ છે.”
ગુરુએ તત્કાળ એની ચેતના ભેદી દૃષ્ટિથી જોઈ અને આશીર્વાદ આપ્યો – “તું જીવનમાં ઉન્નતિ કરશે. તારી ભક્તિ તને ન તૂટતા માર્ગે દોરી જશે.”
આ પ્રસંગ બતાવે છે કે ગુરુભક્તિ માત્ર ચિંતનથી નહીં, સેવાથી પણ ઉજળી શકે છે. જ્યારે શિષ્ય પોતાની અંતઃકૃતિથી ગુરુને સમર્પિત થાય, ત્યારે જ જીવનનો દિશા બદલાઈ શકે છે.
શિષ્યનો આડંબરમુક્ત સત્યપથ
આદિ શંકરાચાર્ય એક વખત પોતાના શિષ્યો સાથે યાત્રા પર હતા. રસ્તામાં એક કૂતરું અવરોધ બની ગયું. બધા શિષ્યો નારાજ થયા અને કૂતરાને હટાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પણ એક શિષ્ય – પદ્મપાદ – શાંતિથી ઊભો રહ્યો. ગુરુએ પૂછ્યું:
“તું કેમ ઊભો છે?”
પદ્મપાદે કહ્યું:
“ગુરુદેવ, આ કૂતરું પણ ભગવાનનું સ્વરૂપ છે. હું કેવી રીતે એને લાત મારી શકું?”
શંકરાચાર્ય આનંદિત થયા. તેમને પદ્મપાદના ચરણ સ્પર્શ કર્યા અને કહ્યું:
“તૂ ભગવાનના દર્શન કર્યા છે – તો સત્યપથ પર ચાલે છે.”
આ પ્રસંગ દર્શાવે છે કે જ્યારે શિષ્ય આડંબર છોડીને સત્ય અને કરુણાની દૃષ્ટિ સાથે વર્તે છે, ત્યારે ગુરુની કૃપા આપમેળે વરસે છે. ગુરુ શિષ્યના અંતરદ્રષ્ટિને જાણી શકે છે અને સાચા માર્ગ પર દોરી શકે છે.
પથ્થર વચ્ચે શિક્ષા – ગુરુ દ્રોણાચાર્ય અને એકલવ્ય
અગ્નિપુરાણમાં વર્ણવાયેલ પ્રસિદ્ધ પ્રસંગ અનુસાર એકલવ્ય નીછળ વનવાસી યુવક હતો જે શસ્ત્રવિદ્યામાં પારંગત થવા ઈચ્છતો હતો. તેણે ગુરુ દ્રોણાચાર્ય પાસેથી શીખવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી, પરંતુ દ્રોણાચાર્યે રાજપુત્રોને જ શિક્ષણ આપવાનો સંકલ્પ કર્યો હતો એટલે એકલવ્યને નકાર્યો.
એકલવ્ય દુઃખી થયો પણ નિરાશ ન થયો. તેણે દ્રોણાચાર્યની કાદમાં મૂર્તિ બનાવી અને તેને ગુરુ માની સ્વયં અભ્યાસ શરૂ કર્યો. દિનપ્રતિદિન એકલવ્યએ ઝંગલમાં વિજ્ઞાન અને ધનુર્વિદ્યાનો અભ્યાસ કર્યો અને થોડા સમયમાં તે ખૂબ ماهિર બની ગયો.
એક દિવસ અર્જુન અને દ્રોણાચાર્યને ખબર પડી કે કોઈ અજાણ્યો યુવક તેમને બદલી શકતો હોય એટલો કુશળ ધનુર્ધર છે. દ્રોણાચાર્યે તેની પરિક્ષા લીધી અને જાણ્યું કે તે એકલવ્ય છે. દ્રોણાચાર્યે કહ્યું:
“તૂ મને ગુરુ માને છે તો ગુરુદક્ષિણા આપ.”
એકલવ્યએ વિના વિચાર પોતાનું અંગૂઠું કાપીને અર્પણ કર્યું. દ્રોણાચાર્ય આઘાતમાં હતા, પણ એકલવ્યનો આત્મવિશ્વાસ અને શ્રદ્ધા જોઈને અભિવાદન કર્યા.
આ પ્રસંગ શિષ્યના નિષ્ઠા, સ્વઅનુશાસન અને ગુરુભક્તિનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. એ બતાવે છે કે સાચી લાગણી અને શ્રદ્ધા હોય તો અભ્યાસ કે શિક્ષા માટે કોઈ સીમા હોતી નથી.
શિષ્યનો સાધનથી વધુ સદગુરુમાં વિશ્વાસ – રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને વિવેકાનંદ
જ્યારે નરેન્દ્ર (પછીના સ્વામી વિવેકાનંદ) રામકૃષ્ણ પરમહંસના સંપર્કમાં આવ્યા ત્યારે તેઓ અસ્થિર માનસિકતાવાળા યુવાન હતા. તેઓ પ્રત્યેક સંતને પુછતા:
“શું તમે ભગવાનને અનુભવી શકો છો?”
ઘણા લોકોએ તેમને અવગણ્યા, પરંતુ રામકૃષ્ણ પરમહંસે તદ્દન પ્રેમથી જવાબ આપ્યો:
“હા, હું ભગવાનને જોઈ રહ્યો છું એટલા સ્પષ્ટ રીતે જેમ તને જોઈ રહ્યો છું – કદાચ એથી પણ વધુ સ્પષ્ટ.”
આ一句 નરેન્દ્રના મનમાં પરમહંસ માટે ભવિષ્યના વિશાળ વિશ્વાસનું બીજ થઈ ગયું. તેણે તેમની સેવામાં પોતાના દિવસો વિતાવવાનું શરૂ કર્યું. શરૂઆતમાં નરેન્દ્ર શંકાસ્પદ દૃષ્ટિકોણ ધરાવતો હતો, પરંતુ પરમહંસની ભક્તિ, નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ અને જીવનમાં ઘૂંઘવાતી ભક્તિએ તેમને બદલી નાખ્યા.
રામકૃષ્ણે માત્ર જ્ઞાન નથી આપ્યું, પણ જીવંત અનુભવ દ્વારા નરેન્દ્રને એ શીખવાડ્યું કે, “ભગવાન શોધવાનો માર્ગ હૃદયમાંથી પસાર થાય છે.”
આ ગુરુ-શિષ્યનો સંબંધ માત્ર વાણી પર આધારિત નહોતો, પણ અનુભવ, ભાવના અને આત્મતત્વના અનુસંધાનથી ભરેલો હતો. આજે પણ આ સંબંધ આધ્યાત્મિક વિશ્વાસ અને માર્ગદર્શનનું અદ્વિતીય ઉદાહરણ છે.
નિર્વિકાર ગુરુની કરુણા – ગુરૂ નાનક અને શિષ્ય માર્દાણા
એક પ્રસંગ પ્રમાણે ગુરુ નાનક દેવ તેમના શિષ્ય ભાઈ માર્દાણા સાથે યાત્રા પર હતા. એક ગામમાં લોકોએ તેમને હેલ્લા કરી, નમ્રતા નહોતી. પણ ગુરુ નાનકે તેમને આશીર્વાદ આપ્યો:
“ભગવાન તમને અહીં જ સુખ આપે.”
માર્દાણાએ પ્રશ્ન કર્યો:
“ગુરુજી, જેણે તમારું અપમાન કર્યું એને આશીર્વાદ કેમ આપ્યા?”
ગુરુ નાનકે જવાબ આપ્યો:
“મારે આશીર્વાદ આપવો છે, શાપ નહિ. આ લોકોથી દૂર જઈએ. જ્યાં લોકો ઉગ્ર હોય ત્યાં દયાનું બીજ વાવવું જોઈએ.”
પછી તેઓ એક બીજા ગામે ગયા જ્યાં લોકોએ સન્માનપૂર્વક સ્વાગત કર્યું. ગુરુ નાનકે ત્યાં કહ્યું:
“ભગવાન તમારું ભલું કરે, પણ તમને અહીં સ્થિર નહિ કરે.”
માર્દાણા આશ્ચર્યચકિત થયો – ગુરુએ ઉગ્ર લોકોને સ્થિરતા આપી અને સારા લોકોને અસ્થીરતા?
ગુરુએ સમજાવ્યું:
“જ્યાં કરુણા અને પ્રેમ નથી ત્યાં રોકાવું કે બદલાવું શક્ય છે. પણ જ્યાં સંતો હોય ત્યાં તેઓ આગળ વધે – જગત માટે કામ કરે, ના કે સ્થિર થાય.”
આ પ્રસંગ ગુરુ શિષ્યના પ્રેમ અને સમજણના સ્તરનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે – જ્યાં શિષ્ય પ્રશ્ન કરે, અને ગુરુ પ્રેમથી જીવંત ઉત્તર આપે. ગુરુનો માર્ગ શાંતિ અને કરુણામાંથી પસાર થાય છે.
ગુરુના આદેશમાં છુપાયેલો આત્મોદ્ધાર – સમર્થ ગુરુ રામદાસ અને શિવાજી
છત્રીપતિ શિવાજી મહારાજના જીવનમાં સમર્થ ગુરુ રામદાસ સ્વામીનો મહત્વપૂર્ણ દાવો રહ્યો છે. શિવાજી બાળપણથી ધર્મપ્રેમી અને રાષ્ટ્રભક્ત હતા, પરંતુ યુદ્ધ, સામ્રાજ્ય અને કિલા જીતવા વચ્ચે તેઓ ઘણી વાર આંતરિક શાંતિ માટે તલપાપડ રહેતા. ત્યારે તેમણે સમર્થ રામદાસ પાસે માર્ગદર્શન મેળવવાનું નક્કી કર્યું.
શિવાજીએ પોતાના તમામ કિલ્લાઓ, સૈનિકો અને ખજાનો એક પત્ર સાથે ગુરુને અર્પણ કર્યા – જેમાં લખ્યું હતું:
“આ બધું હવે તમારું છે. હું તમારા ચરણોમાં સર્વે અર્પિત કરું છું. હવે હું તમારા માટે જીવું છું.”
ગુરુ રામદાસે શાંત અવાજે જવાબ આપ્યો:
“શિવા, તું દેશ માટે જન્મેલ છે. તારી તલવાર અને તારા કિલ્લા તારા નથી, તે દેશના છે. હવે પછી, તું એક સાધક સમાન રાજ્ય કરજે. તારા તમામ કર્મ ઈશ્વરને સમર્પિત રહેવા જોઈએ.”
આ શબ્દોએ શિવાજીના આંતરિક હૃદયમાં અગ્નિ જેમ તેજ ભર્યું. તેમણે પોતાના રાજ્ય અને લશ્કરને ધર્મની શક્તિથી ચલાવવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે મહારાષ્ટ્રમાં ન્યાય, વ્યવસ્થા અને સાંસ્કૃતિક પુનરુદ્ઘાર માટે નવો ચિરોત્સાહ દાખવ્યો.
આ પ્રસંગ માત્ર શિવાજી માટે નહીં, પણ દરેક માટે શીખ છે – કે જ્યારે ગુરુશરણમાં જઈને કર્મ અર્પણ થાય, ત્યારે વ્યક્તિ ઉદ્દઘાટનનો માર્ગ પકડી શકે છે. ગુરુ માત્ર ભક્તિ નથી માંગતા, પણ કર્મયોગમાં ભક્તિને ઉમેરવા કહે છે. શિવાજી – એક શૂરવીર રાજવી, ગુરુના પ્રેરણાથી જીવનદર્શન માટે ઉદાહરણ બની ગયા.
શિષ્યની સહનશક્તિ અને ગુરુની ક્ષમાશક્તિ – યાજ્ઞવલ્ક્ય અને ગાર્ગી
પ્રાચીન ભારતના પંડિત યાજ્ઞવલ્ક્ય અને વિદ્યાવતી શિષ્યા ગાર્ગી વચ્ચેનો સંબંધ અત્યંત ઊંડો અને આધ્યાત્મિક હતો. ગાર્ગી એક બ્રાહ્મણકન્યા હતી – વૈદિક શાસ્ત્રો, ઉપનિષદો અને તત્વચિંતનના અધ્યયન માટે પ્રસિદ્ધ. તેણે યાજ્ઞવલ્ક્યને ગુરુ રૂપે સ્વીકાર્યા.
યાજ્ઞવલ્ક્ય એકવાર રાજસભામાં ઉપસ્થિત હતા જ્યાં તત્વજ્ઞાન માટે ચર્ચા ચાલી રહી હતી. અનેક ઋષિ-મુનિઓ સામે, ગાર્ગીએ ગુરુની હાજરીમાં દૃઢતા સાથે ઉગ્ર પ્રશ્નો પુછ્યા – આત્મા શું છે? બ્રહ્મ તત્વ ક્યાં નિવાસ કરે છે? મરણ પછી ચેતના ક્યાં જાય છે?
સભામાં જ લોકો ચકિત થઈ ગયા – શિષ્યા ગુરુ સામે આવા ઊંડા અને ક્લિષ્ટ પ્રશ્નો પુછે છે? કેટલાકે નારાજગી દર્શાવી, પણ યાજ્ઞવલ્ક્ય શાંતિથી જવાબ આપતા રહ્યા.
પછી ગાર્ગીનો એક પ્રશ્ન આવ્યો જે સંપૂર્ણ ઉપનિષદના તત્વોને પડકારતો હતો. યાજ્ઞવલ્ક્ય થોડા ક્ષણ મૌન થયા. તેમણે કહ્યું:
“ગાર્ગી, તું બ્રહ્મવિદ્યા માટે પાત્ર છે. તારા પ્રશ્નો તારા ભીતર ઊંડા જુસ્સા અને તત્વજ્ઞાનની તલપ માટે છે. હું તને આશીર્વાદ આપું છું કે તું પોતે અનેક શિષ્યો માટે ગુરુ બનશે.”
આ પ્રસંગ દર્શાવે છે કે સાચો ગુરુ – શિષ્યના કઠિન પ્રશ્નોને અપમાનરૂપ નહિ માને, પણ તેને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ તરીકે લે. ગુરુ યાજ્ઞવલ્ક્ય જેવી ક્ષમાશીલતા અને શિષ્ય ગાર્ગી જેવી તલપ – એજ શિષ્યતાની પરિભાષા છે. શિક્ષણમાં સ્વતંત્ર વિચારનું સ્થાન હોવું જોઈએ – એ આ પ્રસંગમાં ઉત્તમ રીતે પ્રગટે છે.
ગુરુના એક વાક્યે બદલાયું જીવન – કબીર અને રામાનંદ
સંત કબીરદાસનો જન્મ мус્લિમ ઘરમાં થયો હતો, પણ તેમના જીવનમાં આધ્યાત્મિક તેજનું આગમન ત્યારે થયું જ્યારે તેઓ ગુરુ રામાનંદના સંપર્કમાં આવ્યા. કબીર બાળપણથી જ સત્સંગી અને તત્વશોધક હતા. પરંતુ સમાજ તેમને ગુરુ શોધવાની છૂટ આપતો નહોતો – કારણ કે તેમનું મૂળ મુસ્લિમ ગણાતું.
કબીરે એવું નક્કી કર્યું કે કોઈપણ રીતે ગુરુ રામાનંદનું આશીર્વાદ મેળવવું છે. તેઓ એક રાત્રે પાંઠ પર સૂઈ ગયા – જ્યાં ગુરુ સવારે સ્નાન માટે જતાં. સવારે અંધકારમાં, ગુરુ રામાનંદ ત્યાંથી પસાર થયા અને પગલાં તળે કબીરને જોઈ બોલી ઉઠ્યા:
“ઉઠ રામ બોલ!”
આ શબ્દો કબીરદાસના જીવનમાં નવા યુક્તિરૂપ બની ગયા. તેઓએ માન્યું કે રામાનંદ હવે તેમના ગુરુ છે – કેમ કે મુખે સંકેત પ્રાપ્ત થઈ ગયો છે. ત્યારબાદ કબીરે ભગવાન રામને આધ્યાત્મિક અર્થમાં સ્વીકાર્યા – તેઓ ધર્મસંઘર્ષથી દૂર રહી પ્રભુ પ્રેમના પથ પર ચાલ્યા.
તેમનો ભક્તિસંદેશ, સાદગી, અને સમરસ્તિભાવ – બધું જ ગુરુ રામાનંદના આશીર્વાદથી ઉદ્ભવેલું હતું.
આ પ્રસંગથી શીખ મળે છે કે ગુરુનો આશીર્વાદ ક્યારે, ક્યાંથી, કેવી રીતે મળે – એ અગાઉથી નક્કી થયેલું નથી. જ્યારે શિષ્ય સંપૂર્ણ સમર્પણ સાથે ખુદને તૈયાર કરે છે, ત્યારે માત્ર ગુરુનું એક વાક્ય પણ જીવનનો રૂટ બદલી શકે છે.
દ્રોણાચાર્ય અને એકલવ્ય – સત્ય નિષ્ઠાનો ઉત્તમ દાખલો
પ્રાચીન ભારતના વનપ્રદેશમાં વસતા નિસાદરાજ પુત્ર એકલવ્યમાં શસ્ત્રવિદ્યા પ્રત્યે અત્યંત આતુરતા હતી. એકલવ્યે મનમાં દ્રોણાચાર્યને ગુરુ સ્વીકાર્યા, જેઓ હસ્તિનાપુરના રાજકુમારોને શસ્ત્રવિદ્યા શીખવાડતા હતા. તેણે ગુરુ દ્રોણની મૂર્તિ બનાવીને જંગલમાં એકાંતમાં પોતાની મહેનતથી ધનુર્વિદ્યા શીખવી શરૂ કરી.
એક દિવસ દુર્ભાગ્યવશ અર્જુન અને દ્રોણાચાર્ય શિકાર માટે જંગલમાં આવ્યા ત્યારે દ્રોણાચાર્ય એકલવ્યના અદભૂત નિશાનથી આશ્ચર્યચકિત થયા. તેમણે પૂછ્યું: “તું કોના શિષ્ય છે?” એકલવ્યએ કહ્યું: “હું તમારોય જ શિષ્ય છું, પણ તમારી મૂર્તિને વિધિરૂપે ગુરુ માનીને તપશ્ચર્યા કરી છે.”
દ્રોણાચાર્યને સંકોચ થયો કારણ કે તેમણે અર્જુનને આશ્વાસન આપ્યું હતું કે તે દુનિયાનો શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધારી બનશે. તેથી દ્રોણાચાર્યે એકલવ્ય પાસે ગુરુદક્ષિણાની માંગણી કરી — “મને તારી અંગૂઠાની ગુરુદક્ષિણો જોઈએ.”
એકલવ્યએ થોડી ક્ષણ વિલંબ કર્યા વિના પોતાની અંગૂઠા કાપી ગુરુચરણોમાં ચડાવી દીધી.
એ કૃત્ય દ્રોણાચાર્ય માટે પણ અંતરંગપણે કષ્ટદાયક હતું, પણ એકલવ્યના ત્યાગે સમગ્ર વિશ્વને બતાવ્યું કે સત્ય નિષ્ઠા અને ગુરુભાવના એ જ સાચું ભક્તિનું રૂપ છે.
રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને વિવેકાનંદ – આત્મજ્ઞાન તરફનો માર્ગ
નરેન્દ્ર (પછીના સ્વામી વિવેકાનંદ) એક કૌતૂહલસભર અને તર્કવિદ યૌવન સાથે જીવનના મર્મ શોધતા હતા. તેઓ ભગવાનના સત્ય રૂપ વિશે અવિરત પ્રશ્નો પૂછતા હતા. રામકૃષ્ણ પરમહંસ સાથે ભેટ થતા, તેમને એક સંપૂર્ણ આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શન મળ્યું.
પ્રથમ મુલાકાતમાં જ નરેન્દ્રએ રામકૃષ્ણ પરમહંસને પૂછ્યું, “શું તમે ભગવાનને જોઈા છે?”
પરમહંસે જવાબ આપ્યો: “હા, હું ભગવાનને જોઈ શકું છું જેમ તું મને જોઈ શકે છે – પણ એથી પણ વધુ સ્પષ્ટતાથી.”
આ જવાબ નરેન્દ્રના અંતઃકરણમાં સ્પંદન પેદા કરતો ગયો. તેમણે ઘણીવાર પરમહંસની પરિક્ષા લીધી – હાસ્ય, શંકા અને કડવી ટીકા સાથે પણ.
પણ પરમહંસનું અવિચલિત પ્રેમભર્યું વર્તન અને નીત્ય આધ્યાત્મિક પરિપ્રેક્ષ્યે જવાબ આપવી તેમની સમૃદ્ધિ બતાવતી હતી.
આ બધાં પ્રસંગોએ નરેન્દ્રના આંતરિક તુફાનને શાંત કર્યો. ધીરે ધીરે નરેન્દ્ર સ્વામી વિવેકાનંદ બન્યા. રામકૃષ્ણનું સ્નેહ અને અનુગમન વિવેકાનંદને એક એવો માર્ગદર્શક બનાવ્યું કે જેમણે આખી દુનિયા માટે ભારતીય સંસ્કૃતિનું જગપ્રસિદ્ધ ભવિષ્ય ઘડી આપ્યું.
યાજ્ઞવલ્ક્ય અને ગાર્ગી – જ્ઞાનની સમકક્ષતા
ઉપનિષદકાલીન પ્રસંગોમાં યાજ્ઞવલ્ક્ય અને ગાર્ગી વચ્ચેના સંવાદો ખાસ મહત્વ ધરાવે છે. ગાર્ગી એક અત્યંત વિદ્વાન બ્રાહ્મણી હતી અને યાજ્ઞવલ્ક્ય તે સમયના શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાની અને ઋષિ ગણાતા હતા. રાજા જનકના દર્શનગૃહમાં એક વિદ્વતસભા યોજવામાં આવી, જેમાં યાજ્ઞવલ્ક્યે કહ્યું કે જો કોઈ તેને જીતે, તો તે રાજપત્રીસ્ના માટે યોગ્ય સાબિત થશે.
ગાર્ગીએ અનેક દાર્શનિક પ્રશ્નો યાજ્ઞવલ્ક્યને પૂછ્યા — આત્મા, બ્રહ્મ, અવ્યક્ત, અને સૃષ્ટિના મૂળ તત્વ અંગે.
એક પ્રશ્ન હતું: “જ્યાં બધું પૃથ્વી પર આધારિત છે, તે પોતે કિસ પર આધારિત છે?”
યાજ્ઞવલ્ક્યએ ઉત્તર આપ્યો: “બ્રહ્મ પર.”
ગાર્ગી કહે છે: “તો શું તું બ્રહ્મને જોઈ શકે છે?”
યાજ્ઞવલ્ક્ય કહે છે: “તેને જોઈ શકાતું નથી, પણ તેનાથી જ જોવાનું શક્ય બને છે.”
ગાર્ગી માની ગઈ કે યાજ્ઞવલ્ક્ય બ્રહ્મતત્વના સત્યની પારખ રાખે છે અને તેના વિદ્વત્વ સામે માથું નમાવ્યું.
આ પ્રસંગ એ દર્શાવે છે કે ગુરુ અને શિષ્ય બંને જ્ઞાનમાર્ગી હોય તો સંવાદનું સ્તર અનંત ઊંડાઈ ધરાવે છે — અને સ્ત્રી હોવા છતાં ગાર્ગી જેવી શિષ્ય પણ બ્રહ્મવિદ્યા માટે સમપર્ણ બની શકે છે.